ΔΡΑΣΕΙΣ

Στο άρθρο αυτό θα αναφερθώ σε  μερικά από τα θέματα ανατροφής του παιδιού, αυτά που απασχολούν και ανησυχούν περισσότερο τους γονείς, καθώς και ορισμένες απλές οδηγίες-συμβουλές, που έχουν προκύψει από την κλινική πείρα και την εμπειρική έρευνα, για την καλύτερη αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών.

Οι διάφοροι ειδικοί – οικογενειακοί σύμβουλοι, γιατροί και ψυχολόγοι –που απαντούν σε επιστολές γονέων μέσω των στηλών και των γυναικείων περιοδικών ή που γράφουν εγχειρίδια για τη «σωστή», όπως ισχυρίζονται, ανατροφή των παιδιών, καθόλου δεν διστάζουν να δώσουν στους –αγωνιούντες και ταλαίπωρους– γονείς συγκεκριμένες οδηγίες για το πώς πρέπει να αντιμετωπίσουν τις διάφορες καταστάσεις στην ανατροφή του παιδιού –ασφαλώς, για «το καλό» του παιδιού. Γράφουν οδηγίες άφθονες, για όλα τα θέματα, όπως για το θηλασμό και τον αποθηλασμό, για το πότε και πώς πρέπει να αρχίσει το παιδί να μαθαίνει να μην «λερώνεται επάνω του», για τον τρόπο πειθάρχησης και χειραγώγησης του παιδιού –πότε να το μαλώνουν, αν θα πρέπει να το παίρνουν αγκαλιά όταν κλαίει κ.τ.ό.

Πολλές από τις συνταγές αυτές βασίζονται στη διαίσθηση. Συρμοί και μόδες, που συνεχώς έρχονται και παρέρχονται, βρίσκονται συχνά στη βάση αυτών των οδηγιών, και όχι η αντικειμενική επιστημονική γνώση. Δυστυχώς τα θέματα του τρόπου ανατροφής των παιδιών δεν υπόκεινται εύκολα στον

επιστημονικό-πειραματικό έλεγχο. Γιατί δεν γνωρίζουμε τις συγκεκριμένες συνθήκες, τις εμπειρίες του παιδιού με τους γονείς του, καθώς διέρχεται τις διάφορες ηλικίες, οι οποίες εμπειρίες προκαλούν, ενισχύουν ή τροποποιούν, στα κρίσιμά της σημεία, τη συμπεριφορά του παιδιού.

Ωστόσο, όλοι μας έχουμε τις προσφιλείς μας θεωρίες και τις προκαταλήψεις μας, αναφορικά με τις σημαντικές συνέπειες που έχουν οι εμπειρίες των πρώτων παιδικών χρόνων.

Με βάση την καθημερινή μας πραγματική επαφή ως γονείς, ως δάσκαλοι και ως επαγγελματίες σύμβουλοι-ψυχολόγοι τόσο με μεμονωμένες περιπτώσεις παιδιών όσο και με ομάδες παιδιών, όλοι μας, «βαθιά μέσα μας», γνωρίζουμε… και πιστεύουμε ότι η ζωή και η προσαρμογή των παιδιών πράγματι ποικίλλει ανάλογα με τη μεταχείριση που τους γίνεται μέσα στην οικογένειά τους.

Αυτές οι διαφοροποιήσεις που υπάρχουν μεταξύ των οικογενειών στη μεταχείριση του παιδιού μπορεί να είναι προσωρινές-παροδικές –να οφείλονται δηλαδή σε μια κρίση ή σε μια βελτίωση των συνθηκών ζωής της οικογένειας– ή μπορεί να κρατάνε πολύ καιρό, να είναι μόνιμες.

Αυτό που πραγματικά έχει μεγάλη σημασία για την ανατροφή του παιδιού είναι το γενικό ψυχολογικό κλίμα που επικρατεί στο σπίτι –η στάση και τα συναισθήματα των γονέων, που αποτελούν τη βάση για την εφαρμογή των όποιων συγκεκριμένων μεθόδων ανατροφής του παιδιού. Για παράδειγμα, καλύτερα ενεργεί ο γονέας εκείνος που εφαρμόζει αυτό που ο ίδιος και η κοινότητα στην οποία ανήκει πιστεύουν ότι είναι καλό για το παιδί. Γιατί, έτσι, ο γονέας νιώθει σιγουριά και άνεση για αυτό που κάνει.

Η συστηματική έρευνα για τις σχέσεις γονέων-παιδιού κατέστη δυνατή, όταν πλέον άρχισε να γίνεται στην ψυχολογία χρήση ειδικών ψυχολογικών μετρήσεων και στατιστικών τεχνικών, οι οποίες μας επιτρέπουν να ταξινομήσουμε την ποικιλία των μορφών συμπεριφοράς του παιδιού όσο και των γονέων, σε λίγες βασικές διαστάσεις.

Έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχουν δύο βασικές συνιστώσες-διαστάσεις στις στάσεις και στη συμπεριφορά των γονέων:

1) Στάσεις και συμπεριφορές που είναι στο ένα άκρο στοργικές-φιλικές και στο άλλο άκρο απορριπτικές-εχθρικές.

2) Στάσεις και συμπεριφορές που είναι στο ένα άκρο περιοριστικές-καταπιεστικές και στο άλλο άκρο ανεκτικές (ενθαρρύνουν δηλαδή την αυτονομία).

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, «στοργή-εχθρότητα», και «αυτονομία-αυταρχισμός», εμφανίζονται όχι μόνο στην ακραία τους μορφή, αλλά και σε όλες τις διάφορες ενδιάμεσες διαβαθμίσεις. Ο Αμερικανός ψυχολόγος Earl Schaefer περιγράφει τη συμπεριφορά των γονέων με ένα συνδυασμό των δύο αυτών κύριων διαστάσεων. Έτσι, «δημοκρατικός» είναι ο γονέας που συγχρόνως εκδηλώνει στοργή και ενθαρρύνει την αυτονομία του παιδιού, «ανταγωνιστικός» είναι ο γονέας που συνδυάζει στη στάση του και στη συμπεριφορά του προς το παιδί την εχθρότητα και τον αυταρχικό έλεγχο, «υπέρ-προστατευτικός» είναι ο γονέας που είναι συγχρόνως στοργικός και περιοριστικός κ.τ.ό. Καθένας από τους συνδυασμούς αυτούς έχει διαφορετικές συνέπειες για την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά του παιδιού.

Παλιότερα, το παιδί μεγάλωνε συνήθως μέσα σε πλαίσια κάπως άκαμπτα, για να αναλάβει έναν προκαθορισμένο ρόλο μέσα στο οικογενειακό σύστημα. Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στη σύγχρονη κοινωνία, η παλιά οικονομία που είχε σκοπό απλώς την επιβίωση, δεν μπορούσε να επιτρέπει στα παιδιά την πολυτέλεια των εναλλακτικών παραλλαγών και της επιλογής.

Η οικογένεια σήμερα είναι ολοένα και λιγότερο ο καθρέφτης της ευρύτερης κοινότητας, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν. Δεν αποτελεί πλέον το ουσιώδες και αναντικατάστατο «κύτταρο» της κοινωνίας. Η οικογένεια είναι δυνατόν, όπως και τα μέλη της, να αυτονομούνται, να δραστηριοποιούνται ατομικά προς διάφορες κατευθύνσεις, και σήμερα το πρωταρχικό της μέλημα είναι η κοινωνικοποίηση των νέων μελών της και η φροντίδα για αυτά. Ο κοινωνικός αυτός ρόλος, περιλαμβάνει τη μέριμνα να αποκτήσει το παιδί τις μορφές εκείνες της συμπεριφοράς, τις στάσεις, τους

κανόνες και τους ρόλους που του είναι απαραίτητα για να ενταχθεί αρμονικά στο κοινωνικό σύνολο. Επιπλέον, ο οικογενειακός περίγυρος είναι η πιο ζωτική κοινωνική ομάδα στην οποία έχει τις ρίζες της και από την οποία τροφοδοτείται η προσωπικότητα τόσο στην παιδική ηλικία όσο και στην ενήλικη ζωή.

Η ευελιξία και η ρευστότητα που χαρακτηρίζουν την εποχή μας προσφέρουν μεν μεγαλύτερο εύρος για ενίσχυση της ατομικότητας των παιδιών, όμως, επιπλέον, εγκυμονούν έναν μεγαλύτερο «κίνδυνο»: πολλοί νέοι να βρίσκονται σε δυσαρμονία προς την κοινωνία στην οποία ανήκουν. Ακριβώς αυτή η ελευθερία, που έχει κερδίσει η οικογένεια και το άτομο –η χαλάρωση της κοινωνικής δομής– έφερε μαζί της το πρόβλημα των «προοδευτικών–αντικομφορμιστικών», ακόμα και των «αποξενωμένων-περιθωριακών» νέων. Άλλοι όμως θα υποστήριζαν ότι ακόμη δεν υπάρχει αρκετή ελευθερία επιλογής στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης και της εκπαίδευσης.

Η οικογένεια, ως θεσμός, έχει δεχθεί κριτική σε διάφορα επίπεδα. Όσοι αντιτίθενται στο κοινωνικό και πολιτικό «κατεστημένο», οι φιλελεύθεροι, κατηγορούν την οικογένεια ότι με την κοινωνικοποίηση που επιδιώκει, ασκεί ρόλο καταπιεστικό. Αποδοκιμάζουν ρητά τον τρόπο με τον οποίο η οικογένεια λειτουργεί ως παράγοντας «κοινωνικού ελέγχου». Υποστηρίζουν ότι η μεταβίβαση από γενιά σε γενιά των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς περιορίζει τη δυνατότητα επιλογής και την ελευθερία του ατόμου. Άλλοι επικριτές ακολουθούν μη-πολιτικοποιημένη γραμμή, αλλά, και αυτοί, εκφράζουν ανησυχία για διαταραχές στην ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού, εξαιτίας των εντάσεων που αποτελούν μέρος της σύγχρονης οικογενειακής δομής.

Εκείνο που είναι προφανές είναι ότι όλοι βρισκόμαστε στη δίνη των αξιολογικών-προσωπικών ιδεολογιών και εκτιμήσεων. Το «τι είναι σωστό» να μάθει να κάνει ένα παιδί καθορίζεται από τις ιδεολογικές και ηθικές εκτιμήσεις-αξίες –και, κατά συνέπεια, από τη συνείδηση– των γονέων του. Ως εκ τούτου, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει καθόλου το γεγονός ότι ο «ιδανικός» τύπος γονέων έχει να κάνει με «δημοκρατικές», «φιλελεύθερες» και «προσανατολισμένες στην επιτυχία» πρακτικές και το ιδανικό αποτέλεσμα μιας τέτοιας ανατροφής είναι η δημιουργία «επιτυχημένων», «δραστήριων», «διεκδικητικών» και «ανεξάρτητων» ατόμων. Με άλλα λόγια, η «ιδεολογία» που έχει ο καθένας μας για τα θέματα ανατροφής του παιδιού είναι, αναγκαστικά, αντανάκλαση όχι μόνο των πολιτισμικών ή εθνικών κανόνων ζωής, αλλά επίσης των στάσεών μας που διαμορφώνονται, καθώς είμαστε μέλη ενός συγκεκριμένου στρώματος στη διάρθρωση της κοινωνίας.